Ψυχολογική υποστήριξη

Γράφει η Άννα Παπανικολάου-Κούμπις, ΒSC. MSC.,  Κλινική Ψυχολόγος και Ψυχολόγος Υγείας

Η ανάγκη και η σημασία της ψυχολογικής θεραπείας στην αντιμετώπιση του καρκίνου έχει τεκμηριωθεί με βάση το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο ο άνθρωπος είναι ένα «όλον» που αποτελείται από σώμα, ψυχή και το κοινωνικό περιβάλλον.

Ως εκ τούτου η θεραπεία του καρκίνου έχει καθιερωθεί να είναι το έργο μίας πολυδιάστατης θεραπευτικής ομάδας, η οποία αποτελείται από ιατρούς, νοσηλευτές, ψυχολόγους και άλλους επαγγελματίες, στην οποία ο καθένας αναλαμβάνει το αντικείμενό του και όλοι δουλεύουν μαζί για το καλύτερο δυνατόν αποτέλεσμα.    

Η επίδραση της νόσου του καρκίνου στην ψυχοσυναισθηματική ισορροπία του πάσχοντος ατόμου και της οικογενείας του

Με το άκουσμα της λέξης «καρκίνος», η οποία κρύβει και ξυπνάει στερεότυπα, μία θάλασσα συναισθημάτων, υποθέσεις και σενάρια για το «μήπως» και το «αν», το πάσχον άτομο και η οικογένειά του θα υποστούν συναισθηματικό σοκ. Ειδικά ο ασθενής από την στιγμή της ανακοίνωσης της νόσου αρχίζει να πάλλεται από πολλούς παράγοντες: Έχει να αντιμετωπίσει τα συμπτώματα της νόσου, τυχόν πνευματικές κινητικές και αλλαγές εμφάνισης αλλά και τις παρενέργειες της θεραπείας και καλείτε να ανακαλύψει τον εαυτό του με βάση τα νέα δεδομένα της ζωής του. Ενδεικνύεται να βιώσει έντονα συναισθήματα όπως άγχος/αγωνία, (κατά)θλίψη, θυμό, ενοχή, φόβο και ντροπή. Απότομες αλλαγές διάθεσης, απώλειας ελέγχου, αυτονομίας και αυτοεκτίμησης συχνά τον οδηγούν στην κοινωνική απόσυρση. Διαταραχές ύπνου, σεξουαλικότητας και ρόλων του ατόμου και της οικογενείας του δυσκολεύουν την καθημερινότητά.

Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι παρόμοια με τον πάσχον άνθρωπο και η οικογένειά του βιώνει έντονα αρνητικά συναισθήματα μέχρι να μπορέσει να αποδεχτεί και να προσαρμοστεί στην νέα πραγματικότητα της ζωής, με τον κύριο φροντιστή του πάσχον ατόμου να νιώθει ιδιαίτερο συναισθηματικό και ψυχολογικό βάρος.

Το φαινόμενο που παρατηρείται συνήθως στις οικογένειες των οποίων ένα άτομο πάσχει από καρκίνο είναι η προσπάθεια όλων των άμεσα εμπλεκόμενων να προστατεύουν ο ένας τον άλλον από τα συναισθήματα που βιώνουν. Για αυτό πολλές φορές σταματούν να μιλάνε για το φλέγον θέμα της νόσου ή και αναγκάζονται να προσποιηθούν ότι όλα είναι καλά - γεγονός που δημιουργεί περισσότερη κόπωση και δυσκολεύει την προσαρμογή στην νέα πραγματικότητα της ζωής όλων.

Τα οφέλη της ψυχολογικής θεραπείας για το καρκινοπαθή άτομο και την οικογένειά του

Η ανάγκη της ψυχολογικής θεραπείας του ατόμου που πάσχει από καρκίνο και της οικογενείας του « γεννιέται » με την ανακοίνωση της νόσου.  Ένας από τους κυριότερους στόχους της ψυχολογικής θεραπείας, εκείνη την περίοδο, είναι η καθοδήγηση του ατόμου για να μπορέσει να έχει «Μαχητικότητα». Αυτό σημαίνει να μπορέσει να ερμηνεύσει την διάγνωση σαν πρόκληση παρά σαν απειλή ή σενάριο καταστροφής ώστε να μην επέλθει σε απόγνωση και να μην τον καταβάλουν ο φόβος, το άγχος, η θλίψη και έτσι να μην «παραδοθεί», αλλά να έχει μία πιο θετική αντιμετώπιση για τη ζωή του με τη νόσο. Αξίζει να σημειωθεί ότι ασθενείς που έχουν «Μαχητικότητα» αναπτύσσουν σπανιότερα αγχώδεις διαταραχές, κατάθλιψη, και άλλες δυσκολίες στην ψυχολογική προσαρμογή και για αυτόν τον λόγο συνιστάτε το ξεκίνημα μίας ψυχολογικής θεραπείας άμεσα μετά τη διάγνωση.

Ο δεύτερος βασικός στόχος της ψυχολογικής θεραπείας είναι η υποστήριξη και καθοδήγηση του πάσχον ατόμου και της οικογενείας του στην διαχείριση και αντιμετώπιση των αρνητικών συναισθημάτων όπως το άγχος, το θυμός, τον πανικός, το φόβος για το μέλλον και την κατάθλιψη που απορρέουν από την αναγγελία της διάγνωσης του καρκίνου.

Το τρίτο και ισάξια βασικό όφελος είναι η υποστήριξη του ατόμου στην τοποθέτηση καινούργιων στόχων και στην αναπροσαρμογή των κοινωνικών, εργασιακών και οικογενειακών ρόλων.

Τέλος, θα πρέπει να τονιστεί ότι ο κάθε άνθρωπος βιώνει τη διάγνωση, τα στάδια της θεραπείας και τη ζωή του με τη νόσο με μοναδικό τρόπο και για αυτό η ψυχολογική θεραπεία είναι παρέμβαση η οποία προσαρμόζεται απόλυτα στο κάθε άτομο που την αναζητεί.

Αντιμετώπιση αρνητικών συναισθημάτων

Προσπαθείτε να δείχνετε κατανόηση για τα αρνητικά συναισθήματα που απορρέουν από τις συνθήκες της ζωής σας. Είναι πολύ σημαντικό να προσπαθείτε να παρατηρείτε τα συναισθήματα και τις σκέψεις σας χωρίς να κρίνετε και να προσπαθείτε να τα εκτοπίσετε.

Η φράση κλειδί που μπορείτε να λέτε στον εαυτό σας ή σε άτομο της οικογενείας σας είναι η εξής «Είναι απολύτως λογικό/κατανοητό/ φυσιολογικό να νιώθω θλίψη/θυμό/απελπισία.... ». Δίνοντας κατανόηση στον εαυτό σας για τα συναισθήματά σας, απαλύνετε την επιρροή που έχετε επάνω μας.

Αντιμετώπιση αρνητικών σκέψεων και αγωνίας για το μέλλον

Προσπαθείτε να ζείτε στο παρόν – προφανώς μεγάλη πρόκληση – κάνοντας συνειδητά δηλαδή με το νου και τις αισθήσεις σας στραμμένες προς κάθε ασχολία που κάνετε κατά την διάρκεια της ημέρας. Για παράδειγμα όταν κάνετε μπάνιο ίσως να προσπαθείτε να εστιάσετε την προσοχή σας στον ήχο που κάνει το νερό καθώς πέφτει, την αίσθηση του ζεστού νερού στο σώμα σας, την πιθανή μυρωδιά του σαπουνιού... . Όταν οι σκέψεις σας ξεφεύγουν και πάνε αλλού προσπαθείτε να μην ενοχληθείτε ή να αγανακτείτε, δώστε κατανόηση στον εαυτό σας λέγοντας ότι «Δεν πειράζει είναι λογικό να φεύγουν οι σκέψεις μου και να πηγαίνουν αλλού» και προσπαθείτε να συγκεντρωθείτε πάλι στην ασχολία σας.

Η ψυχολογική θεραπεία ασκείται από το ‘60 στις ΗΠΑ και μπορεί να έχει την μορφή της ατομικής ή ομαδικής θεραπείας ή οικογενειακής στήριξης. Συνήθως έχει διάρκεια μίας ώρας και γίνεται στον χώρο του ψυχολόγου, σε ιατρικό χώρο ή κατόπιν συνεννόησης γίνονται και συνεδρίες κατοίκων.

Οι συνεδρίες διεξάγονται μέσω συζήτησης για θέματα που είναι προσαρμοσμένα στις ανάγκες και στους στόχους του ατόμου και αποφασίζονται συνεργατικά. Ακόμη χρησιμοποιούνται τεχνικές χαλάρωσης, γνωστικής (δηλαδή συμβουλές, με «τεχνικές του μυαλού») και συμπεριφορικής αναδιάρθρωσης.

Η διεξαγωγή μίας αποτελεσματικής θεραπείας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την εκπαίδευση του ψυχολόγου όπως και την ποιότητα της θεραπευτικής συμμαχίας, δηλαδή τις σχέσεις ανάμεσα στο άτομο που αναζητεί την στήριξη και του ψυχολόγου της επιλογής του ο οποίος υπόκειται στον κώδικα του επαγγελματικό απόρρητο το οποίο τον δεσμεύει στην εχεμύθεια.

Κατανοώ ότι η απόφαση αυτή να κάνετε το βήμα να επισκεφτείτε έναν ψυχολόγο ή και μία θεραπευτική ομάδα χρειάζεται θάρρος και δύναμη και ίσως χρειαστεί να μπουν στην άκρη κάποιες προκαταλήψεις και για αυτό ο ρόλος μας ως ψυχολόγοι είναι να σας στηρίζουμε, συνοδεύουμε και καθοδηγούμε σε αυτήν σας την προσπάθεια να αντιμετωπίσετε τις ανησυχίες και τα αρνητικά σας συναισθήματα για να μπορέσετε να προσαρμοστείτε στα νέα δεδομένα της ζωής σας.

Γράφει ο Ψυχίατρος Κωνσταντίνος Κοντοάγγελος, MD, PhD

1.Α’ Ψυχιατρική Κλινική Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Αιγινήτειο Νοσοκομείο

2. Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής, ΕΠΙΨΥ

Καθημερινές λειτουργίες, ποιότητα ζωής

Οι θεραπείες, χειρουργική αφαίρεση του όγκου, ακτινοθεραπεία και χημειοθεραπεία, αρκετές φορές έχουν σοβαρές επιπτώσεις σε καθημερινές δραστηριότητες όπως στην ικανότητα των ασθενών να τρώνε, να πίνουν, να αναπνέουν και να μιλούν. Ο πόνος και η έντονη ξηροστομία δεν τους επιτρέπουν να απολαμβάνουν έναν ήρεμο ύπνο, με αποτέλεσμα να αισθάνονται κόπωση και καταβολή την επομένη ημέρα.

Κοινωνικότητα, σχέσεις

Ο καρκίνος της κεφαλής και του τραχήλου μπορεί να  δυσκολέψει ιδιαίτερα τους ασθενείς, καθώς η νόσος και η χειρουργική αφαίρεση του όγκου μπορεί να επηρεάσουν τις πιο ορατές περιοχές του σώματος, δηλαδή την εμφάνισή τους.

Ντροπή

Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες της ντροπής στις κοινωνικές, σεξουαλικές και οικογενειακές σχέσεις, είναι ιδιαίτερα εμφανείς και μπορεί με την πάροδο του χρόνου να οδηγήσουν σε χειροτέρευση των προσωπικών σχέσεων και συνδιαλλαγών του ατόμου παρά την βελτίωση στην σωματική λειτουργικότητα και την γενική ευημερία του. 

Η εξωτερική εμφάνιση επιδρά στην αυτοεκτίμηση, στην κατάθλιψη και στην τάση για κοινωνική απομόνωση. Τα αισθήματα του ατόμου ότι στιγματίζεται σαν αποτέλεσμα της δύσκολης εμφάνισής του είναι πολύ επίμονα με τον καιρό και συμβάλλουν στις γενικότερες κοινωνικές συνέπειες μιας επίμονης ντροπής. 

Ενοχές

Οι ασθενείς με καρκίνο κεφαλής και τραχήλου παλεύουν να προσαρμοστούν και να συμβιβαστούν με την γνώση ότι ο πρωθύστερος τρόπος ζωής τους και επίμονες συμπεριφορές του παρελθόντος μπορεί να έχουν συμβάλλει στην ανάπτυξη του καρκίνου. 

Υποστήριξη της ψυχικής υγείας

Στην καθημερινή κλινική πρακτική κάθε ασθενής με καρκίνο κεφαλής και τραχήλου με θλίψη ασυνήθιστης έντασης ή διάρκειας, ο οποίος μάλιστα εκφράζει ευχές θανάτου ή στον οποίο δεν παρατηρείται αλλαγή της διάθεσης μετά από μια ευχάριστη ενασχόληση, έχει ανάγκη ψυχιατρικής και ψυχολογικής υποστήριξης. Το πώς οι ασθενείς αντιλαμβάνονται τη νόσο, διαμορφώνει τη συμπεριφορά τους και το τι πιστεύουν όσον αφορά την ικανότητά τους να ελέγξουν και να επηρεάσουν την πραγματικότητα.

Η κατάλληλη υποστήριξη της ψυχικής υγείας μπορεί να βοηθήσει τους ασθενείς τόσο κατά τη θεραπεία όσο και μετά από αυτήν, να μεταβάλλουν τις αντιλήψεις τους, να κάνουν δηλαδή αυτό που η γνωσιακή θεωρία ονομάζει γνωσιακή αναπλαισίωση. Τότε μπορούν να ασκήσουν περισσότερο έλεγχο, αποκτώντας μια νέα, περισσότερο λειτουργική προοπτική της κατάστασης.

Γράφει η Δέσποινα Φλωρίδου, Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας, Μονάδα Μεταμόσχευσης Μυελού των Οστών, Ογκολογική Μονάδα Παίδων  Μαριάννα Β. Βαρδινογιάννη ‘’ΕΛΠΙΔΑ’’, Νοσοκομείο Παίδων η ‘’ Αγία Σοφία’’.

«Ψυχής γαρ οργάνου το σώμα»,   Ιπποκράτης, 460-370 πΧ

Το παιδί που θα διαγνωστεί με νεοπλασματική νόσο                                                                                     

Η ψυχολογική στήριξη του παιδιού με νεοπλασματική νόσο είναι ιδιαίτερα σημαντική σε όλα τα στάδια της πορείας του, τόσο στην αρχική διάγνωση, τη θεραπεία όσο και στο στάδιο της αποθεραπείας ή και αργότερα όταν οι ανάγκες το απαιτούν.

Το παιδί που θα διαγνωστεί με νεοπλασματική νόσο, μέσα σε ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα θα χρειαστεί να αφήσει τη ζωή που μέχρι τότε γνώριζε. Θα να ξεκινήσει μια τελείως διαφορετική ζωή, η οποία περιλαμβάνει μακροχρόνιες νοσηλείες, παρεμβάσεις στο σώμα του καθώς και επίπονες θεραπείες.

Συναισθήματα
Η εκδήλωση των συναισθημάτων που περιμένουμε να δούμε, εξαρτάται από την αναπτυξιακή φάση στην οποία βρίσκεται το παιδί. Από τη βρεφική έως την νηπιακή ηλικία το άγχος του αποχωρισμού, είναι ένα φυσιολογικό αναπτυξιακό φαινόμενο, το οποίο στο χώρο του νοσοκομείου και με τις ιατρικές παρεμβάσεις  θα προκαλέσει σοβαρή αναστάτωση στο παιδί .

Στις ηλικίες από πέντε έως δέκα ετών, τα συναισθήματα φόβου, αγωνίας και σύγχυσης για το τι ακριβώς συμβαίνει και τι ακριβώς θα του συμβεί είναι ιδιαίτερα έντονα και συχνά συναντάμε έντονο στρες καθόλη τη διάρκεια των θεραπειών. Και όταν το παιδί με καρκίνο είναι πλέον έφηβος, σε όλα τα παραπάνω συναισθήματα έχουμε να αντιμετωπίσουμε και το θυμό για την ασθένεια, την απελπισία που αισθάνονται για την εξωτερική τους εμφάνιση και το φόβο για το εάν απειλείται η ζωή τους.

Όλα τα παραπάνω συναισθήματα καλείται να αντιμετωπίσει ο Θεραπευτής ψυχικής υγείας. Θα πρέπει να τα διαχειριστεί πάνω στις αρχές της ατομικότητας, δηλαδή το πώς το βιώνει το κάθε παιδί που νοσεί, με τα δικά του χαρακτηριστικά τα οποία ξεχωρίζουν από των άλλων παιδιών.
Για την επίτευξη της ψυχικής ετοιμότητας του παιδιού ώστε να αντιμετωπίσει όλα τα παραπάνω δύσκολα συναισθήματα, είναι ιδιαίτερα σημαντική η συστηματική επικοινωνία όλων των ειδικοτήτων που εμπλέκονται άμεσα με την πορεία της θεραπείας του.

Κοινός στόχος είναι η σωματική και ψυχική υγεία του παιδιού.

Μέσα στα εφόδια του Θεραπευτή ψυχικής υγείας θα πρέπει να περιλαμβάνεται ο σεβασμός στην ατομικότητα, η αυθεντικότητα του ιδίου, όχι ως "αυθεντία" αλλά με την άνευ όρων αποδοχή του παιδιού. Συμπορευόμενος με ενσυναίσθηση και αγάπη δίπλα στο παιδί, θα φωτίζει τα δύσκολα μονοπάτια που μαζί θα περπατούν σε όλη αυτή την πορεία.  

Η ψυχολογική στήριξη της οικογένειας

Συναισθηματικό στρες

Οι γονείς και τα άλλα μέλη της οικογένειας δεν είναι ποτέ  προετοιμασμένα για μια διάγνωση καρκίνου, όσο και σοβαρά συμπτώματα και να έχουν προηγηθεί. Κεραυνός εν αιθρία...είναι τα πρώτα λόγια που καταφέρνουν να πουν οι γονείς βγαίνοντας από το γραφείο του γιατρού.

Το συναισθηματικό στρες που βιώνουν οι γονείς με τη διάγνωση, το φόβο για την επίτευξη της ίασης καθώς και τη σωματική καταπόνηση που θα αποφέρουν οι θεραπείες στο παιδί, θα εκδηλωθούν ανάλογα  με το κοινωνικό και εκπαιδευτικό επίπεδο των γονιών, την ηλικία του παιδιού καθώς και την ηλικία των γονιών.

Ο γονιός δυνατός και σταθερός

Η ψυχολογική στήριξη είναι πολύ σημαντική  σε αυτό το πρώτο στάδιο και ως ένα βαθμό θα επηρεάσει τη συναισθηματική εξέλιξη και των ιδίων αλλά και του παιδιού στην πορεία. Τα πρώτα συναισθήματα θα πρέπει να επεξεργαστούν με τη βοήθεια του Θεραπευτή ψυχικής υγείας ώστε να μπορέσουν να τακτοποιηθούν, εννοώντας με αυτό να γίνουν λειτουργικά και να μειωθεί η ένταση τους έτσι ώστε ο γονιός να μπορεί να σταθεί δίπλα στο παιδί του με όλο του το "είναι" και να δείχνει δυνατός και σταθερός . 

Ο Θεραπευτής θα πρέπει να διευκολύνει τους γονείς να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα και να τους παροτρύνει να μοιραστούν τα συναισθήματα τους, τους προβληματισμούς τους και τις ανάγκες τους.

Η αρχική επαφή πολλές φορές δεν είναι εύκολη, συχνά δεν δέχονται να μιλήσουν σε έναν "ξένο" κι ας έρχεται με αυτή την επαγγελματική ιδιότητα. Ως την πιο σημαντική αρχή στην προσέγγιση που θα πρέπει να έχει και να δείξει ο θεραπευτής είναι τον απόλυτο σεβασμό στο χρόνο που θα χρειαστεί ο κάθε γονιός ώστε να μπορέσει να αγγίξει τα συναισθήματα αυτά. Είναι σημαντικό να κατανοήσουν ότι ο θεραπευτής δεν βρίσκεται εκεί για να τους υποδείξει τι να κάνουν σε σχέση με τον εαυτό τους και το παιδί τους. Ο θεραπευτής θα τους βοηθήσει με τις γνώσεις του και θα τους μεταφέρει μέσα από την εμπειρία του, τους τρόπους με τους οποίους γονείς που έχουν προηγηθεί από αυτούς κατάφεραν να προχωρήσουν  μέχρι το τέλος αυτής της περιπέτειας. 

Τα αδελφάκια

Πάντα στο μυαλό μας πρέπει να έχουμε και τα αδελφάκια του παιδιού που νοσεί. Διότι κι αυτά έχουν  να δώσουν το δικό τους αγώνα ξαφνικά μένοντας μακριά από τους γονείς τους, τον αδελφό τους και πολλές φορές χάνοντας και το σπίτι τους όταν αναγκάζονται να μετακομίσουν στο σπίτι των συγγενών που θα τα προσέχει.

Η επικοινωνία τους με τους γονείς τους μπορεί να γίνει δύσκολη και για να τους συναντήσουν να χρειαστεί να περάσει μεγάλο χρονικό διάστημα. Πολλές φορές η παρουσία και των δυο γονέων είναι απαραίτητη στο νοσοκομείο. Τα αδελφάκια ταλαιπωρούνται κυρίως από συναισθήματα ενοχών  που τα ίδια είναι καλά ενώ το αγαπημένο τους αδελφάκι υποφέρει.

Ένα χέρι, ένα αυτί και μια καρδιά

Οι γονείς δεν χρειάζονται πάντα συμβουλές, μερικές φορές το μόνο που χρειάζονται είναι ένα χέρι για να κρατηθούν, ένα αυτί να τους ακούσει και μια καρδιά που μπορεί να τους ακολουθήσει. Αυτά είναι και τα πιο σημαντικά εφόδια για κάθε Θεραπευτή που εργάζεται σε ογκολογικές μονάδες με τους γονείς και τα παιδία τους.